เชียงของ: สงครามกับเงี้ยว (ไทยใหญ่)

กองทัพสยาม​ ​เดินทาง​จาก​กรุงเทพ​ ​มาปราบเงี้ยว​ ​หัวเมืองพายัพ​ ​ปี​ ๒๔๔๕	ร​.​ศ​. ๑๒๒ ​ตรง​กับ​ ​พ​.​ศ​.๒๔๔๖ ​คนเชียงของ​ต้อง​เผชิญ​กับ​กลุ่มเงี้ยว​(ไทย​ใหญ่)​ ​ด้วย​เหตุมี​เงี้ยวกลุ่มหนึ่ง​ ​หัวหน้าชื่อกาหม่อง​ ​เป็น​คนที่ชอบเล่นการพนัน​ ​และ​ติดหนี้พนัน​เป็น​จำ​นวนมาก​ ​จึง​หา​เงิน​ใช้​หนี้​ด้วย​การปล้นชิงทรัพย์​ ​เงี้ยวเริ่มฮึกเหิม​ ​เข้า​ปล้นโรงพัก​ ​ปล้นเงินส่วย​ ​เค้าสนามหลวงนครแพร่​(ศาลากลางจังหวัด) ​และ​เริ่มก่อตัว​เป็น​กลุ่ม​ใหญ่​ ​บุก​เข้า​ปล่อยนักโทษ​ ​ประกาศศึกไล่ฆ่าฟันตำ​รวจ​จาก​ส่วน​กลาง​ ​จึง​ถูกกองกำ​ลังตำ​รวจสยามยกทัพขึ้นมาปราบปราม เงี้ยวกลุ่มนี้​จึง​ถอยร่นขึ้นมาทางเหนือ​
ตลอดเส้นทางที่หลบหนี​ ​ได้​ปล้นฆ่าชิงทรัพย์​ ​เผาบ้านของราษฎรมาตลอด​จาก​แพร่​ ​น่าน​ ​ลำ​ปาง​ ​เชียง​ใหม่​ ​เชียงราย​ ​บ้านน้ำ​แพร่​ ​ป่าบง​ ​เทิง​ ​แต่​เมื่อมา​ถึง​เชียงของ​ ​เงี้ยวเริ่มผูกมิตร​กับ​ชาวบ้าน​เพราะ​ต้อง​การ​ใช้​เมืองเชียงของ​เป็น​ที่กบดาน ​เวลา​นั้น​เชียงของถูกกำ​หนด​เป็น​ “​ดินแดน​ส่วน​กลาง​” ​ระหว่างประ​เทศสยาม​ ​กับ​ ​ดินแดน​ใน​บังคับของฝรั่งเศส​ ​ตามสนธิสัญญา​ ๓ ​ตุลาคม​ ​ร​.​ศ​.๑๑๒(พ​.​ศ​.๒๔๓๗) ​ระหว่างรัฐบาลแห่งสมเด็จพระ​เจ้ากรุงสยาม​กับ​รัฐบาลแห่งสาธารณรัฐฝรั่งเศส​ ​ทำ​ให้​กลุ่มเงี้ยวพ้นการไล่ล่าของกองทัพสยาม​ เมื่อมา​ถึง​เชียงของพวกเงี้ยวประมาณ​ ๓๐๐ ​คน​ ​ได้​อาศัยวัดหลวง​เป็น​ที่พักพิง​ ​และ​อีกกว่า​ ๑๐๐ ​คน​ ​ปะปน​อยู่​กับ​ชาวบ้าน​ทั่ว​ไป อยู่​อย่างสงบ​ได้​ไม่​นาน​ ​ทรัพย์สินที่​เงี้ยวปล้นมา​เริ่มหร่อยหรอ​ ​จึง​เริ่ม​... “​ขอ​” ​ด้วย​การพูดจาอ่อนหวาน​ ​แสดง​ความ​เคารพนบนอบ​ ​และ​ยกมือไหว้​ ​เจ้าน้อยจิตวงษ์​(เจ้า​เมืองเชียงของ) ​โดย​บอกว่าขอเงินเพื่อ​เป็น​ทุนซื้อเสบียงเพียง​เล็ก​น้อย​... ​ต่อมาภายหลังเริ่ม​ได้​ใจ​ ​ขอหนักขึ้น​เป็น​ลำ​ดับ​ ​เจ้า​เมืองเชียงของของเริ่มถอดใจ​ ​เพราะ​หมดเงินไปกว่าสองพันบาท​ ​จึง​ไม่​ยอม​ให้​อีก​ ​หัวหน้า​เงี้ยวเริ่ม​“​ขู่บังคับ​” ​โดย​เขียนติดหน้าประตูบ้านเจ้า​เมืองว่า​...“ ​เจ้าหลวง​เป็น​ผู้​ที่มี​เงิน​ ​คนจนมาขอเงินก็​ไม่​ให้​ ​เจ้าหลวง​เป็น​คน​ไม่​มีจิตใจเผื่อแผ่​ ​ใจดำ​ ​ไม่​เอ็นดูคนจน​ ​ทีนี้พวกเรา​จะ​ขู่​เอา​เงินค่าปรับ​จาก​เจ้าหลวง​ผู้​ใจดำ​ให้​เจ้าหลวงชำ​ระ​เงิน​ให้​พวกเรา​เป็น​เงิน​ ๓๓,๓๓๓,๓๐๐ ​บาท​กับ​ ๓๓ ​อัฐ​ ​ให้​นำ​เงิน​ให้​แก่พวกเราที่​อยู่​วัดหลวงภาย​ใน​ ๗ ​วัน​ ​นับตั้งแต่วันปิดหนังสือนี้​เป็น​ต้นไป​” เจ้าจิตวงษ์​เริ่มเห็นภัยที่​จะ​มา​ถึง​ ​จึง​คิดแผนหลีกเลี่ยงการเผชิญหน้า​ ​ได้​เจรจาผลัดผ่อนขอเวลา​ ๑๕ ​วัน​ ​เพื่อขอเรี่ยไร​จาก​ราษฎร​ ​แล้ว​ทำ​ที​เรียก​ผู้​ใหญ่​บ้านทุกหมู่บ้านมา​เพื่อ​ให้​เห็นว่าตั้งใจจริงที่​จะ​หา​เงิน​ให้​พวกเงี้ยว​ ​แตแท้จริงเรียกเพื่อแจ้ง​ถึง​สถานการณ์ที่​เป็น​อยู่​ ​และ​บอก​ให้​ผู้​ใหญ่​บ้านทราบว่า​ ​จำ​เป็น​ที่ตน​จะ​ต้อง​หนี​ไปพึ่งฝรั่งเศส​ ​ด้วย​เชื่อว่าหากหนี้​ไปพวกเงี้ยวคง​ไม่​ทำ​อันตรายราษฎร ๑ ​มีนาคม​ ๒๔๔๖ ​เจ้า​เมืองเชียงของ​ได้​เรียกราษฎร​ ๑๕๐ ​คนมาที่​โรงช้าง​ ​เหมือนว่ามีการประชุมตามปกติ​ ​ทว่า​เจ้า​เมือง​ได้​หนีออกทางป่าหลังบ้านพร้อมบุตรชายคน​เล็ก​และ​ภรรยา​ ​แล้ว​ข้ามฟากแม่น้ำ​โขง​ ​ที่บ้านหาดไคร​ ​้​ไป​ยัง​เขตฝรั่งเศส​ ​เมืองห้วยทราย​ ​เข้า​พบ​ ​กอมมิ​แซร์​ (เทียบ​เท่า​ผู้​ว่าราชการจังหวัด) ​โดย​ให้​เจ้าหนานบุษรศ​ ​เป็น​ผู้​รักษาบ้านแทน ​รุ่งขึ้นพวกเงี้ยวทราบว่าพ่อเมืองเชียงของ​ได้​หลบหนี​ ​ก็​เข้า​มาหวัง​จะ​ยึดบ้าน​และ​ทรัพย์สินที่มี​อยู่​ ​แต่​เจ้าหนานบุษรศ​ ​ได้​ใช้​วิธี​โอนอ่อนผ่อนตาม​ ​โดย​เจรจาว่าขอ​อยู่​เรือนหลังนี้​ไปก่อน​ ​ส่วน​เรื่องทรัพย์สิน​จะ​ทำ​บัญชี​ให้​ ​และ​ขอเอาตัวเอง​เป็น​ประ​กัน​ ​หากมีทรัพย์สินสูญหาย​จะ​เป็น​รับผิดชอบ อีกด้านหนึ่ง​ใน​ทางลับ​ ​เจ้าหนานบุษรศ​ ​ได้​รวบรวมสมัครพรรคพวกที่​เป็น​ชายฉกรรจ์​เข้า​ร่วมวางแผนการ​กับ​ผู้​ใหญ่​บ้าน​ ​ซึ่ง​เห็นร่วม​กัน​ว่า​ ​จะ​ลุกขึ้นปราบพวกเงี้ยว​ใน​วันที่​ ๑๐ ​มีนาคม​ ๒๔๔๗ ​โดย​ได้​ข้ามฟาก​ ​ไปขอยืมอาวุธปืน​และ​กระสุนจำ​นวนหนึ่ง​ ​จาก​กอมมิ​แซร์​ แต่​ใน​คืนวันที่​ ๘ ​มีนาคม​ ๒๔๔๗ ​ได้​รับการทักท้วง​จาก​พญาหลวงราชไมตรีสิทธิมังคละ​ ​ข้าราชการอาวุ​โส​ผู้​หนึ่ง​ ​โดย​ข้าราชการ​ผู้​นี้​ให้​เหตุผลว่า​ ​ไม่​สามารถ​ที่​จะ​คาดคะ​เนกำ​ลังที่​แท้จริงของพวกเงี้ยว​ได้​ ​เพราะ​บาง​ส่วน​หลบซ่อน​อยู่​ ​แม้ว่า​จะ​รบชนะขับไล่พวกเงี้ยว​จาก​หมู่บ้าน​ ​แต่พวกเงี้ยวอาจออกปล้นฆ่าราษฎร​ใน​ที่ต่าง​ ​ๆ​ ​หากแพ้ก็​จะ​ถูกฆ่าฟัน​ ​ไม่​ว่า​ผู้​หญิง​หรือ​เด็ก​ ​ทั้ง​อาจถูกเผาบ้านเรือน​ ​เพราะ​ขณะนี้​เชียงของ​ไม่​สามารถ​ของกำ​ลังหนุน​จาก​ฝ่าย​ใด​ได้​ ​ไม่​ว่า​ทั้ง​กำ​ลังของสยาม​ ​หรือ​ของฝรั่งเศส​ ​เพราะ​ถูกกำ​หนด​ให้​เป็น​ดินแดน​ส่วน​กลาง เช้า​ของวันที่​ ๙ ​มีนาคม​ ๒๔๔๖ ​เจ้าหนานบุษรศเรียกแกนนำ​ชาวบ้านประชุมลับ​ ​เพื่อล้มเลิกแผนการณ์​ทั้ง​หมด​ไว้​ก่อน​ ​พร้อมส่งอาวุธคืน​ให้​แก่ฝรั่งเศส​ ​แล้ว​เจ้าบุษรศเองก็​ได้​หลบหนี​เงี้ยว​จาก​เมืองเชียงของ​ ​ข้ามไป​อยู่​เมืองห้วยทราย​ ​โดย​ไปทำ​งาน​เป็น​เสมียน​ให้​กับ​ ​กอมมิ​แซร์​ ขณะ​เดียว​กัน​ลุ่มเงี้ยวก็​ได้​เข้า​พบ​กับ​ ​กอมมิ​แซร์​ ​เช่น​กัน​ ​เพื่อหาทางสู้​กับ​กองทัพสยาม​ ​กอมมิ​แซร์​ ​ยัง​ได้​แนะนำ​วิธีการต่อสู้​ให้​กับ​พวกเงี้ยว​ ​เจ้าบุษรศ​ ​รู้ว่ามีการเจร​จา​กัน​ระหว่างเงี้ยว​กับ​กอมมิ​แซร​ ​์​จึง​ติดต่อ​กับ​เจ้าจิตวงษ์​ ​ซึ่ง​ช่วง​นั้น​ลี้ภัย​อยู่​ใน​เมืองเดียว​กัน​ ​เจ้าจิตวงษ์​ ​ได้​ส่งข่าวการติดต่อ​กัน​ของกลุ่มเงี้ยว​กับ​กอมิ​แซร์​ ​เป็น​ระยะๆ​ ​ให้​กับ​เจ้าคุณดัษกรปลาศ​ ​กองทหารประจำ​การกองทัพสยาม​ ​ที่​เชียงคำ และ​ใน​ปี​ ๒๔๔๗ ​นั้น​ ​สยาม​ ​กับ​ ​ฝรั่งเศส​ ​ได้​เจรจาตกลง​กัน​ตามเงื่อนไขเขตแดนว่า​ ​จะ​ให้​เชียงแสนเก่า​และ​เชียงของ​ ​เป็น​ดินแดนของสยาม​โดย​เด็ดขาด​
เจ้าคุณดัษกรปลาศ		​เมื่อเชียงของพ้นสภาพการ​เป็น​ดินแดน​ส่วน​กลาง​แล้ว​ ​กองทัพสยาม​โดย​เจ้าคุณดัษกรปลาศ​(ทอง​อยู่​ ​โรหิตเสถียร)​ผู้​บัญชาการทหารเชียงคำ​ ​ได้​จัดกำ​ลังกองทัพ​ ๒ ​กองร้อย​ ​นำ​โดย​ ​นายร้อยเอกกร​ ​กับ​นายร้อยเอกเสม​ ​มาสมทบ​กับ​ทัพหน้าที่​เชียงราย​ ​ซึ่ง​มีกำ​ลัง​อยู่​ ๔ ​กองร้อย​ ​นำ​โดย​ ​นายพันโทหลวงชาญสอนกล​ ​ตั้ง​เป็น​กองหน้า​เข้า​ปราบเงี้ยวที่​เชียงของ​ วันที่​ ๒๑ ​เมษายน​ ​ใน​ปี​นั้น​ ​เวลา​ ๑๑.๐๐ ​น​. ​กองทัพสยาม​ ​ได้​ยกพล​ถึง​นอกเวียงเชียงของ​ ​ปิดล้อมประตู​เมือง​ทั้ง​สองด้าน​ ​คือ​ ​ประตูชัย​ ​และ​ประตูป่าช้า​ ​โดย​ให้​กองประตูชัย​เป็น​กองรุก​ ​ทางประตูป่าช้า​เป็น​กองสกัดจับ​ ​และ​สามารถ​ปราบพวกเงี้ยว​ได้​ภาย​ใน​วันเดียว
๒๓ ​เมษายน​ ๒๔๔๗ ​นายพันโทหลวงชาญสอนกล​ ​มีหนังสือเชิญเจ้าจิตวงษ์​ ​กลับมา​เป็น​เจ้า​เมืองเชียงของงตามเดิม​ ​ต่อมาภายหลัง​ ​รัฐบาลสยาม​ ​ได้​ตั้งเชียงของขึ้น​เป็น​เมืองพิ​เศษ​ ​โดย​จัด​ให้​ ​พระยาบรมบาทบำ​รุงข้าหลวงประจำ​นครน่าน​ ​มา​เป็น​ข้าหลวงประจำ​เมืองเชียงของ​ ​พร้อมตั้งกองสอบสวนคดี​ ​กองศาล​ ​กองข้าหลวง​ ​และ​อัยการ​ ​เพื่อชำ​ระสะสางคดี​ผู้​ที่​เกี่ยวข้อง​และ​ร่วมมือ​กับ​พวกเงี้ยว​ ​รวม​ทั้ง​กองทหาร​ ​กองตำ​รวจ​ ​เพื่อรักษา​ความ​สงบเรียบร้อย​ ขบวนเสด็จตรวจราชการมณฑลพายัพ​ ​พ​.​ศ​.๒๔๔๗ ​ของ ​จอมพลพระ​เจ้าบรมวงศ์​เธอ​ ​กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช ​ณ​ ​ประตู​เมืองเชียงราย ​ภายหลังสงบศึกการปราบปรามเงี้ยว ข้อมูล ศึกเงี้ยว